پرهیز از زیاده‏ روی در سرزنش و بدزبانی، یکی از شرایط امر به معروف و نهی از منکر

وبلاگ " تسنیم در سرزمین آرامش " نوشت :

حضرت علی علیه‏ السلام در وصیت به فرزند بزرگوارش، امام حسن مجتبی علیه‏ السلام می‏ فرماید: «والاِفْراطُ فِی المَلامَةِ یَشُبُّ نیرانَ اللَّجاجَةِ؛ زیاده‏ روی در سرزنش، آتش لجاجت را برمی‏ افروزد».(1)

بدزبانی و خشونت، نه تنها موجب هدایت گمراهان نمی‏شود، بلکه پس از تخریب شخصیت و بی‏آبرو کردن فرد، او را کینه توز و خودخواه می‏سازد و چه بسا وی را در پیمودن راه خلافی که در پیش گرفته است، جسورتر می‏کند. حضرت علی علیه‏السلام در هشداری به همگان می‏فرماید: «ولا تَکْثِرِ الْعِتابَ فَإِنَّهُ یُورِثُ الضَّغینَةَ؛ در سرزنش و نکوهش زیاده‏روی مکن که موجب کینه‏توزی می‏شود».(2)

با سرزنش زیاد، فرد خطاکار تصور می‏کند که دیگر اصلاح‏پذیر نیست و دیگران از او روی گردانند. از این رو، نه تنها خطاهای گذشته خود را تکرار می‏کند، بلکه با ناامیدی بر لغزش وانحراف خویش نیز می‏افزاید. پس یکی از موانع به بار نشستن امر به معروف و نهی از منکر، آن است که این دو فریضه مهم با زیاده‏روی درسرزنش و نکوهش همراه شود.
پیام متن:
1. امر به معروف و نهی از منکر، شرایط و ویژگی‏هایی دارد که رعایت آنها، ضروری است.
2. بدزبانی، تندخویی و خشونت، نه تنها در امر به معروف و نهی از منکر سازنده نیست، بلکه ویرانگر است.
 

 
اعتمادسازی
یکی از روش‏های اثرگذار در امر به معروف و نهی از منکر، اعتمادسازی است. اگر شنونده به ناصح اعتماد نداشته باشد، سخنش را نمی‏پذیرد. باید در وهله اول، اعتماد طرف مقابل را جلب کرد و به او اطمینان داد که ناصح از روی دل‏سوزی، خیرخواهی و مصلحت او در حال ارشاد است. یکی از رموز موفقیت پیامبران الهی نیز همین نکته بود که مردم یقین داشتند این بزرگواران درصدد منافع شخصی ومطامع دنیوی و مادی نیستند و هدفی جز اصلاح پیروان خویش ندارند. خداوند در قرآن کریم با تأکید بر همین واقعیت، به مردم گوشزد می‏کند:
لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُومِنینَ رَوفٌ رَحیمٌ. (3)

به یقین، رسولی از خود شما به سوی‏تان آمد که رنج‏های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و با مؤمنان رئوف و مهربان است.

پیشوایان معصوم نیز با جلب محبت و دوستی دیگران، در پی ارشاد و راهنمایی آنان برمی‏آمدند.
پیام متن:
1. راهنمایی دل‏سوزانه و خیرخواهانه، در امر به معروف و نهی از منکر جلب اعتماد دیگران و افزایش درصد موفقیت درعمل را به دنبال دارد.
2. با جلب اعتماد دیگران در اثر دل‏سوزی و خیرخواهی نسبت به آنها، راه برای ارشاد و راهنمایی آنان هموار می‏شود.
 
امر به معروف در خانواده
ضرورت امر به معروف و نهی از منکر در محیط خانواده، بر کسی پوشیده نیست. افراد یک خانواده باید بر کارهای هم نظارت آگاهانه و دل‏سوزانه داشته باشند و یکدیگر را در بهسازی زندگی مادی و معنوی یاری دهند. بی‏شک، مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر در خانواده، گسترده‏تر و سنگین‏تر است؛ چه اینکه افراد، اطلاعات و شناخت کامل‏تری از یکدیگر دارند و بر اثر ارتباط همیشگی، پیش از دیگران به عیب‏های یکدیگر پی می‏برند و درنتیجه، این تکلیف مهم نیز بر آنان واجب می‏شود. در آیه‏ای هدایتگر از قرآن کریم، در این باره می‏ خوانیم:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ. (4) ای کسانی که ایمان آورده‏اید! خود و خانواده‏تان را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‏ها هستند، نگه دارید.
 
امام صادق علیه‏السلام در تفسیر این آیه می‏فرماید:
آنها (اعضای خانواده خود) را به آنچه خداوند دستور داده است، فرمان ده و از آنچه او برحذر داشته است، نهی کن. پس اگر از تو فرمان بردند، ایشان را از آتش نگه‏داشته و فرمان خدا را محقق ساخته‏ای، ولی اگر نافرمانی کردند، تو مسئولیت خویش را انجام داده‏ای.(5) وقتی این آیه نازل شد، مردی بنای گریستن گذاشت. علت گریه‏اش را جویا شدند. گفت: من از اصلاح خود ناتوانم و خوف آن دارم که گرفتار دوزخ شوم! اینک خداوند، نجات خانواده‏ام از عذاب دوزخ را نیز از من خواسته است. حضرت به او فرمود: «(اندوهگین مباش) همین مقدار که آنان را به آنچه خودت انجام می‏دهی، امر کنی و از آنچه خودت ترک می‏کنی، بازداری، کفایت می‏کند».(6)
پیام متن:
1. فرضیه امر به معروف و نهی از منکر، حتی در محیط خانواده نیز باید اجرا شود.
2. در صورتی که خانواده، زیر بار امر به معروف و نهی از منکر نرفت، به جای درگیری با آنها، باید کار را به خداوند واگذار نمود.
 
احساس مسئولیت اجتماعی
از دیدگاه اسلام، سرنوشت فرد و جامعه از هم جدا نیست و صلاح و فساد هر یک بر دیگری اثرگذار است. از این رو، هیچ کس نباید به این دلیل که خود به وظایفش عمل می‏کند، در قبال کارها و سرنوشت دیگران بی‏تفاوت باشد؛ چون بی‏ توجهی و اهانت کردن مردم به ارزش‏های الهی، خواه ناخواه پس از مدتی در جامعه تأثیر منفی می‏گذارد. تشبیه روایی زیبایی از رسول‏خدا صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏آله دراین باره برجاست. آن حضرت می‏فرماید:
یک گنه‏کار در میان مردم، مانند کسی است که با گروهی سوار کشتی شده است و در وسط دریا تصمیم می‏گیرد که قسمتی از کشتی را که خودش در آنجا نشسته است، سوراخ کند. اگردیگران، او را از این کار خطرناک باز ندارند و به استناد اینکه او جای نشستن خودش را سوراخ می‏کند و به محلی که ما در آن نشسته‏ایم، کاری ندارد، به او کاری نداشته باشند و او موفق شود نیت نادرست خود را عملی سازد، با نفوذ آب به داخل کشتی، همه غرق و نابود خواهند شد.(7)
بنابراین، برای پاک‏سازی محیط اجتماعی از گناه و انحراف، بر همگان واجب است که در برابر عملکرد غلط و آشکار دیگران احساس مسئولیت عملی کنند؛ زیرا اگر منکرات و گناهان به طور علنی در جامعه شیوع یابد، آسیب‏های جدی‏تری به اجتماع وارد می‏آید. امام صادق علیه‏السلام از رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله روایت می‏ کند:

اِنَّ الْمَعْصِیَةَ إِذا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّا لَمْ تَضُرُّ اِلاّ عامِلُها و إذا عَمِلَ بِهاعَلانِیَةً وَ لَمْ یُغَیَّرْ عَلَیْهِ أَضَرَّتِ الْعامَّةَ وَ ذلِکَ أَنَّهُ یُذِلُّ بِعَمَلِهِ دِینَ اللّهِ وَ یَقْتَدی بِهِ أَهْلُ عَداوَةِ اللّهِ.(8)

هرگاه بنده به طور پنهانی معصیتی مرتکب شود، جز خودش از آن زیان نمی‏بیند، ولی هرگاه آشکارا معصیت کند و با او برخوردی نشود، همه جامعه از آن زیان می‏بیند.

این بدان خاطر است که او باانجام دادن این عمل (گناه)، دین خدا را ذلیل می‏کند و دشمنان خدا نیز (جسارت یافته) به او اقتدا می‏کنند.
پیام متن:
بی‏تفاوت بودن نسبت به گناهان آشکار اجتماعی، به آسیب‏های اجتماعی و گستاخ شدن دیگران برای پرداختن به گناهان می ‏انجامد.
 
مبارزه مثبت و منفی با گناه ـ مدارا در امر به معروف و نهی از منکر
مبارزه مثبت در برابر گناهان، بدین معناست که هرگاه با منکری روبه‏رو می‏شویم، با قاطعیت و جدیت تمام در برابر آن بایستیم و در حد توانایی خویش، از رخ دادن یا تکرار آن جلوگیری کنیم. البته لازمه این کار، نرمی و مدارا و تسلط کامل داشتن بر اعصاب است؛ زیرا امر به معروف و نهی‏ازمنکر، زمانی اثرگذار است که همراه با مدارا باشد و با قصد خیر انجام شود و بیزاری و نفرت ناهی از منکر، به بیزاری و تنفر از انجام‏دهنده منکر نینجامد. خداوند در کلامی آسمانی به پیامبرش دستور می‏دهد که «فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنّی بَریءٌ مِمّا تَعْمَلُونَ؛ اگر تو را نافرمانی کنند، بگو: من از آنچه انجام می‏دهید، بیزارم». (9) با این دستورالعمل، مسلمانان صدر اسلام هرگاه مرتکب گناه می‏شدند، با رغبت و میل خود خدمت پیامبر می‏رسیدند و می‏گفتند: «طَهِّرْنی؛ پاکم ساز»؛ زیرا آنان به خوبی دریافته بودند که هدف از حدود شرعی، پاک‏سازی گناه است، نه کیفر دادن گناه کار.
حضرت امام خمینی رحمه‏الله دراین باره می‏فرماید:
در باب امر به معروف و نهی از منکر، یکی از مهمات همین رفق و مدارا کردن است. ممکن است اگر انسان مرتکب معصیت یا تارک واجبی را با شدّت و عنف بخواهد جلوگیری کند، کارش از معصیت کوچک به معاصی بزرگ یا به ردّه و کفر منتهی شود. در ذایقه انسان، امر و نهی تلخ و ناگوار است و غضب و عصبیت را تحریک می‏کند. آمر به معروف و ناهی از منکر باید این تلخی و ناگواری را با شیرینی بیان و رفق و مدارا و حسن خلق، جبران کند تا کلامش اثر کند و دل سخت معصیت‏کار را نرم و رام سازد.(10)
اگر این احتمال برود که امر و نهی به معروف و منکر تأثیری ندارد و به جسارت یافتن طرف مقابل می‏انجامد، باید مرحله به مرحله بر شدت آن افزود و روش امر و نهی را تغییر داد. درصورتی که احتمال تأثیر آن زیاد باشد، از ابزاری چون نگاه خشمناک و مانند آن می‏توان مدد گرفت و در صورت لزوم اجرای اقدامات شدیدتر، حکومت اسلامی در این زمینه تصمیم می‏گیرد.
در جایی که تذکر و توصیه گفتاری و برخورد عملی، در آن حدی که بر عهده مردم عادی است، تأثیری نداشت، می‏توان از راه مبارزه منفی وارد شد و برای مثال، با قطع دوستی و رفت و آمد، این کار را انجام داد. البته اینها کمترین کاری است که هر مسلمانی در رویارویی با منکر می‏تواند انجام دهد.(11)
پیام متن:
1. برای امر به معروف و نهی از منکر، به دو روش مبارزه مثبت یا منفی می‏توان اقدام کرد.
2.در مبارزه مثبت یا ایجابی باید با به کارگیری روش مناسب، با قاطعیت عمل کرد و در مبارزه منفی یا سلبی، باید با ترک و دوری کردن از فرد یا مانند آن، او را متوجه اشتباهش کنیم.
 
احساس مسئولیت عالِم در قبال انسان‏ها و رمز برتری او بر عابد در نگاه سعدی
سعدی شیرازی، رمز اصلی برتری عالِم بر عابد را در آن می‏داند که عالِم، هرگز در برابر احوال دیگران بی‏اعتنا نیست و همواره دغدغه دست‏گیری از دیگران و هدایت و ارشاد کردن آنان را در سر دارد. به عبارتی دیگر، عابد، سر در سودای خویش دارد و عالِم، دل در هوای دیگران. عابد بر آن اندیشه است که تنها «گلیم خویش از موج به در برد»، ولی عالِم می‏کوشد که «بگیرد غریق را».
سعدی این مطالب را چنین به شعر آورده است:
صاحب‏دلی به مدرسه آمد ز خانقاه(12)
بشکست عهد صحبت اهل طریق را
گفتم میان عابد و عالِم چه فرق بود؟
تا اختیار نمودی از آن، این قریق را
گفت آن گلیم خویش به در می‏برد ز موج وین سعی می‏کند که بگیرد غریق را(13)
در حقیقت، رمز برتری عالم بر عابد، در مسئولیت پذیری عالِم در اجرای «امر به معروف و نهی از منکر) است.
پیام متن:
امر به معروف و نهی از منکر که ظهور عملی احساس مسئولیت است، رمز برتری عالِم بر عابد به شمار می‏آید.
 
پی نوشت ها :
1. بحارالانوار، ج 77، ص 214.
2. همان.
3. توبه:128
4. تحریم:6
5. وسائل الشیعه، ج 11، ص 418.
6. همان، ص 417.
7. تفسیر نمونه، ج 3، ص 38.
8. بحارالانوار، ج 100، ص 78.
9. شعراء: 216
10. امام خمینى رحمه‏ الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 317.
11. نک: احمدحسین شریفى، آیین زندگى؛ اخلاق معاشرت، مرکز تحقیقات سپاه، ص 48.
12. مکان عبادت عباد و زهاد، صومعه.
13. کلیات سعدى، تصحیح: محمدعلى فروغى، صص 212 و 213.