امر به معروف و نهی از منکر در اسلام و سایر ادیان از جایگاهی بس رفیع و بلند برخوردار است، زیرا اساس نبوت پیامبران الهی بر امر به معروف و نهی از منکر بنا نهاده شده است. اگر این دو وظیفه از برنامه انبیاء برداشته شود، نبوت تعطیل می گردد. انگیزه بعثت همه انبیاء تزکیه و تهذیب نفوس انسان ها بوده و این مهم در پرتو امر به معروف و نهی از منکر حاصل می شود.
حضرت امام خمینی، احکام مربوط به امر به معروف و نهی از منکر را در کتاب تحریر الوسیله عنوان و مخصوصاً وظیفه علما و دانشمندان را در روزگاری که خفقان و رُعب و ترس بر جامعه ایران حاکم بود، در برابر حکومت جبار پهلوی مطرح کردند. همان احکام در رساله توضیح المسائل که منطبق با فتوای ایشان بود مندرج شد تا عموم مردم با مسائل امر به معروف و نهی از منکر و وظیفه ای که در برابر این دو واجب مهم الهی داشتند، آشنا شوند. این کاری بدیع و نو بود که انجام گرفت، زیرا مباحثی که فقها در کتب فقهی خود نسبت به احکام امر به معروف و نهی از منکر طرح می کردند، غالباً جنبه استدلالی داشت و به زبان عربی که توده مردم نمی توانستند از آن بهره بگیرند لکن حضرت امام چون تشخیص دادند ضرورت دارد همه مردم با احکام این واجب الهی آشنا شوند، آن را در رساله عملیه وارد کردند.
اهمیت امر به معروف از دیدگاه امام خمینی
امام بزرگ ترین منکر را حکومت پهلوی می دانست که با اساس اسلام در ستیز بود. از این رو از سال 1342 که مبارزه خود را آغاز کرد، برای سرنگونی این رژیم با تمام توان به میدان آمد و در این راه هرگونه سختی و رنج و تبعید و زندان را تحمل کرد تا سرانجام حکومت پهلوی را نابود و جمهوری اسلامی در این مملکت برپا داشت. برای اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از نظر امام کافیست به دستوری که در روزهای اولیه بعد از پیروزی انقلاب صادر فرمودند بنگریم:
دستور تشکیل اداره امر به معروف و نهی از منکر به شورای انقلاب
شورای انقلاب اسلامی به موجب این مرقوم مأموریت دارد که اداره ای به اسم «امر به معروف و نهی از منکر» در مرکز تأسیس نماید و شعبه های آن در تمام کشور گسترش پیدا کند و این اداره، مستقل و در کنار دولت انقلابی اسلامی است و ناظر به اعمال دولت و ادارات دولتی و تمام اقشار ملت است و دولت انقلاب اسلامی مأمور است که اوامر صادره از این اداره را اجرا نماید و این اداره مأمور است در سراسر کشور از منکرات به هر صورت که باشد جلوگیری نماید و حدود شرعیه را تحت نظر حاکم شرعی یا منصوب از قِبَل او، اجرا نماید و احدی از اعضای دولت و قوای انتظامی حق مزاحمت با متصدیان این اداره ندارند و در اجرای حکم و حدود الهی احدی مستثنی نیست حتی اگر خدای نخواسته رهبر انقلاب یا رئیس دولت مرتکب چیزی شد که موجب حد شرعی است باید در مورد او اجرا شود. »
البته این دستور امام اجرا نشد. از مرحوم حجت الاسلام حاج سید احمد خمینی نقل شده که از طرف شورای انقلاب و دولت موقت آمدند و به هر وسیله ای که بود جلوی آن را گرفتند،... وگفتند هنوز تشکیلاتی برای به اجرا در آوردن آن نیست.
وجوب امر به معروف و نهی از منکر
وجوب امر به معروف و نهی از منکر مورد اتفاق همه فقها اسلام از شیعه و سنی است و مسلمین جهان نیز این دو را واجب می دانند، بنابراین اصل وجوب از ضروریات دین است و آیات و روایات فراوانی بر وجوب این دو دلالت دارند. امام خمینی فرموده اند: « این دو از والاترین و شریف ترین واجبات می باشند و به وسیله اینها واجبات دیگر اقامه می گردد و وجوب این دو از ضروریات دین است و منکر آن در صورت توجه به لازمه انکار و ملزم شدن به آن از کافران خواهد بود. »
اقسام امر به معروف و نهی از منکر
معروف کاری است که حسن و خوبی آن از دیدگاه عقل و شرع ثابت شده، بنابراین هر کار خوبی معروف است؛ چه آن کار از نظر شرع اسلام واجب شده باشد یا خیر، از این جهت همه کارهایی که اسلام مستحب دانسته نیز معروف است. بنابراین امر به معروف دو قسم است: الف - امر به کارهای واجب. ب- امر به کارهای مستحب، قسم اول امر به آن واجب است و چنانچه کسی بدون عذر ترک کند ترک واجب کرده و کیفر دارد. امام خمینی می فرمایند: « هر کدام از امر به معروف و نهی از منکر تقسیم می شود به واجب و مستحب، بنابراین چیزی که عقل یا شرع آن را واجب می داند، امر به آن واجب است و چیزی که عقل آن را قبیح می داند یا شرع آن را حرام دانسته، نهی از آن واجب است و کاری که مستحب باشد، امر به آن مستحب و آن چه مکروه است، نهی از آن نیز مستحب است. »
رهنمودهای حضرت امام برای عملی کردن امر به معروف
حضرت امام بعد از یپروزی انقلاب کراراً مردم را به وظیفه مهم پاسداری از انقلاب و اسلام دعوت می کردند و مسؤولیت مهمی که ملت ایران در برابر این نعمت بزرگ الهی دارند، یادآوری می فرمودند. از جمله اموری که نسبت به آن عنایت داشتند امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری از فساد و خلافی است که در جامعه ممکن است انجام بگیرد و برای موفقیت مردم در این امر رهنمودهایی بیان می کردند تا بهتر بتوانند اثر بگذارند که به چند نمونه اشاره می شود:
اصلاح خویش
مهم ترین شرط موفقیت انسان در اصلاح دیگران، اصلاح خویشتن است. امام خمینی در سخنرانی های خود مکرر به این جهت اشاره می فرمودند که «برای موفقیت در اصلاح دیگران قبل از هر چیز خودتان را اصلاح کنید. »
شرط اصلاح جامعه
امام خمینی، شرط اصلاح جامعه را اصلاح خود فرد می داند. ایشان می فرماید: « انسان اگر خودش منحرف باشد، نمی تواند دیگران را مستقیم کند. این شکی نیست که آدمی که خودش فرض کنید خدایی نخواسته شراب خوار باشد، نمی تواند دیگران را از شراب خواری باز دارد... اگر شما خودتان را اصلاح نکنید و خودتان همان طور که اسم انجمن اسلامی روی خودتان گذاشتید اسلامی نباشید و خودتان را اسلامی نکنید، نمی توانید دیگران را به اسلام دعوت کنید؛ خدای تبارک و تعالی که برای مردم عادی می فرستد و پیغمبران را انتخاب می کند کسی که خودش از اول عمر تا آخر عمرش یک لغزش نداشته معصوم بوده یک همچو موجودی را انتخاب می کند برای اینکه تربیت کنند مردم را تزکیه کنند و تعلیم کنند. اگر آن کسی که می خواهد مربی جامعه ای باشد، مربی یک دستگاهی باشد، اینها را به اسلام دعوت کند، اول باید خودش را اسلامی کند... تا دیگران را بتواند اسلامی کند. اگر خودش را اسلامی نکند نمی تواند دیگران را اسلامی کند. معلمین آموزش و پرورش اگر خودشان یک پرورش صحیح نداشته باشند و یک تعلیم صحیح نمی توانند جوان ها را تعلیم کنند و آموزش بدهند و پرورش بدهند مبداء بر امری از خود آدم شروع می شود پیغمبر هم وقتی که تشریف آوردند... از منزل خودشان شروع کردند، حضرت خدیجه را دعوت کردند او هم قبول کرد... امیرالمؤمنین دعوت را قبول کردند و فرمودند یک همچو مسأله ای است. یک دسته ای قبول کردند، دسته ای قبول نکردند. از خودش انسان باید شروع کند. »
نرمی و ملایمت
از جمله رهنمودهای حضرت امام در مورد جلوگیری از کارهای خلاف شرع و اصلاح افراد فاسد، نرمی و ملایمت است. امام در این مورد می فرمایند: « باید همه بیدار شویم، همه توجه کنیم، هم اصلاح کنیم خودمان را که خدای نخواسته تخلف نکنیم و هم توجه کنیم به این که اگر یکی تخلف کرد جلویش را بگیریم نه با داد و دعوا، با ملایمت، اگر یک کسی کار خلافی کرد و صد نفر آدم با ملایمت سلام کرد تعارف کرد... آن کار خوب نبوده تأثیر می کند، در انسان و نمی تواند تخلف کند. »
مسؤولیت همگانی
اسلام همه افراد جامعه را در برابر همدیگر مسؤول می داند و در واقع، حقیقت امر به معروف و نهی از منکر در اسلام همین است که همگان باید بدانند در برابر دیگران مسؤولند. قرآن مجید در مواردی بعد از آن که فرد را به تهذیب نفس و اصلاح خویشتن دعوت می کند او را در برابر دیگران مسؤول دانسته و دستور می دهد به اصلاح دیگران بپردازد. حضرت امام کراراً مردم را به مسؤولیتی که در برابر خدا و همه افراد جامعه دارند، توجه می دادند. ایشان می فرماید: « ما همه امروز وظیفه داریم. امر به معروف و نهی از منکر بر همه مسلمین واجب است. جلوگیری از منکرات بر همه مسلمین واجب است، سفارش به حق که امر به معروف و نهی از منکر است بر همه مسلمین واجب است. شما و ما موظفیم که هم در تمام اموری که مربوط به دستگاه های اجرایی است امر به معروف کنیم و اگر اشخاصی پیدا می شوند که خلاف می کنند معرفی کنیم به مقاماتی که برای جلوگیری مهیا هستند و مشکلات را هم تحمل کنیم. »
شجاعت در بیان حق
از جمله رهنمودهای حضرت امام به مردم، شجاعت در بیان حق و عدم ترس از مردم است. امام که خود در این جهت کم نظیر است و در طول عمر با برکت خود ثابت کرد آنجا که وظیفه الهی در بین باشد از هیچ قدرتی هراس ندارد به ملت نیز توصیه می فرماید که در برابر انحرافات بایستند و از هیچ کس ترس نداشته باشند، در همه حال رضای ذات الهی را در نظر بگیرند و وظیفه خود را انجام دهند: «همه ما... مسؤولیم در مقابل خدا و در مقابل وجدان... اگر یک فرد خیلی به نظر مردم پائین فردی که به نظر مردم خیلی اعلا رتبه هم هست، اگر از او یک انحرافی دید بیاید. اسلام گفته برو به او بگو نکن، بایستد در مقابلش بگوید این کارت انحراف بود نکن، می گویند عمر گفت [در وقتی که خلیفه بود] که من اگر چنانچه خلافی کردم به من مثلاً بگوئید، یک عربی شمشیرش را کشید گفت ما با این مقابل تو می ایستیم اگر تو بخواهی خلاف بکنی ما با این شمشیر مقابلت می ایستیم. »
نصیحتی از امام
زیبنده است با نصحتی از حضرت امام به عنوان حسن ختام این بحث را به پایان رسانیم: « سزاوار است که آمر به معروف و ناهی از منکر در امر و نهی و مراتب انکارش مانند پزشک معالج مهربان و پدر با شفقت که مراعات مصلحت مرتکب را می نماید باشد و انکارش لطف و رحمت برای او خصوصاً و برای امت عموماً باشد و قصدش را فقط برای خدای متعال و رضایت او قرار دهد و این کارش را از آلودگی های هواهای نفسانی و اظهار بزرگی خالص نماید و نفس خویش را منزه از عیب نداند. و برای آن بزرگی یا برتری بر مرتکب قائل نباشد که چه بسا برای شخصی مرتکب گناه و لو گناهان کبیره باشد ولی صفات خوب نفسانی نیز داشته باشد که مورد رضایت ذات الهی باشند و خداوند متعال او را به خاطر این صفات دوست بدارد گر چه گناه او مورد بغض خداوند است و چه بسا آمر و ناهی عکس او باشد اگر چه بر خودش مخفی و پوشیده است. »
منبع مقاله: معاونت فرهنگی ستاد مرکزی بزرگداشت حضرت امام خمینی (س)
نویسنده: ستاد بزرگداشت حضرت امام خمینی (ره)
