وبلاگ " مجتمع آموزشی و پرورشی معلم خلخال " نوشت :
مطالعه،
یکی از عوامل مؤثر برای شکوفایی استعدادهای بالقوه انسانی برای رسیدن به
کمال است. انسان در پرتو مطالعه می‌تواند با عقاید و افکار گذشتگان آشنا
شود و راه خیر و صلاح را از راه فساد تشخیص دهد. مطالعه، عاملی مؤثر برای
جلوگیری از تک بعدی فکر کردن است و زمینه پرورش استعدادهای بشر را در ابعاد
مختلف فراهم می‌کند و یکی از ارکان توسعه و پیشرفت هر کشوری است. عادت به
مطالعه مستمر و مفید به خصوص برای نوجوانان و جوانان، یک نیاز اساسی در
آموزش و پرورش کشور است و لازم است اولیای دانش‌آموزان و مسئولان
دبیرستان‌ها و دست‌اندرکاران نظام تعلیم و تربیت با هدف به روز کردن
اطلاعات خود در این امر مهم اقدام کنند. یافتن راهی مناسب برای آموزش
شیوه‌های تخصصی مطالعه به دانش‌آموزان و وادار کردن دانش‌آموزان به مطالعه
کتاب‌های غیردرسی امری ضروری به نظر می‌رسد.
اگر مطالعه برای انسان به
صورت وظیفه جلوه‌گر شود، رغبت به مطالعه هم کمتر می‌شود. در حالی که با
برانگیختن حس کنجکاوی، شخص با حوصله فراوان آن را پیگیری می‌کند و به آن
اهمیت می‌دهد. عوامل مختلفی در امر کتاب و کتابخوانی و توسعه فرهنگ و
مطالعه، در میان کودکان و نوجوانان ما دخیل هستند. برای این که بتوان
راهکارهای عملی توسعه کتابخوانی در میان کودکان و نوجونان را شناخت و به
کار برد، باید عوامل تأثیرگذار بر کتابخوانی و نقش هر کدام در این مقوله را
شناخت و روشن کرد.
تقویت مطالعه از کودکی
زمانی
که کلمات به گوش کودک تبدیل به تصویر می‌شوند و زمانی که کودک، خود قهرمان
داستانی می‌شود که در آن هر امکانی میسر است؛ آن زمان است که قوه ابداع و
ابتکار، قدرت بیان و عواطف، اعتماد به نفس و شور زندگی در او پر و بال
می‌گیرد و به او کمک می‌کند تا به تدریج مهارت‌های فردی خود را گسترش دهد و
تکامل بخشد.
دوران کودکی دورانی است که در آن کتاب و ادبیات کودک در
کنار پدر و مادر نقش خود را به عنوان یک پرورش دهنده نشان می‌دهد؛ ادبیاتی
که در برگیرنده قصه، شعر، نمایش، افسانه و داستان است و بنا به تعریف
کارشناسان ادبیات کودکان عبارت است از تلاشی هنرمندانه در قالب کلام، برای
هدایت کودک به سوی رشد، با زبان و شیوه‌ای مناسب و در خور فهم.
الگوها
داستان
و قصه نقش بسیار مهمی در تکوین شخصیت کودک دارد. از طریق خواندن قصه‌ها و
داستان‌های خوب، کودک به بسیاری از ارزش‌های اخلاقی پی می‌برد. پایداری،
شجاعت، نوع دوستی، امیدواری، آزادی، جوانمردی، طرفداری از حق و حقیقت و
استقامت در مقابل زور و ستم ارزش‌هایی هستند که هسته مرکزی بسیاری از
قصه‌ها و داستان‌های کودکان را شکل می‌دهد. کودک هر قدر در سن پایین‌تری
باشد، به قصه‌ای که والدین و دیگران برای او تعریف می‌کنند، علاقه بیشتری
نشان می‌دهد. کودکان از تماشای تصویرها و اشیای مختلف لذت می‌برند و اگر
کتاب‌هایی با چنین مشخصاتی در اختیار آنها قرار گیرد، اولین سنگ بنای الفت و
علاقه به کتاب در آنها گذاشته می‌شود.
آغاز مطالعه
بسیاری
از خانواده‌ها بر این باور هستند که یادگیری مطالعه از زمانی آغاز می‌شود
که کودک بتواند الفبا را به خاطر بسپارد و کلمات را ادا کند، اما واقعیت
این است که اساس مطالعه و علاقه‌مندی به مطالعه در دوران کودکی شکل
می‌گیرد. در واقع پایه‌های مطالعه و خواندن زمانی شکل می‌گیرد که کودک در
مورد اشیا توضیح می‌خواهد و والدین در مقام پاسخگویی به کودک خود
برمی‌آیند.
دکتر مهرداد متین‌راد، روانشناس پرورشی در مورد کتاب و
کتابخوانی در دوران کودکی معتقد است یکی از روش‌های پرورشی در کودکان کتاب
است که مهارت‌های شناختی، عاطفی و اجتماعی را در کودکان توسعه می‌دهد.
زمانی که برای کودک کتابی البته متناسب سن او خوانده می‌شود، در ذهن او
همانندسازی و جابه جایی عاطفی ایجاد می‌شود. این عامل باعث توسعه مهارت‌های
اجتماعی کودک می‌شود.
این روانشناس پرورشی می‌گوید: کودکی را در
نظر بگیرید که از طریق کتاب، به خصوص کتاب‌های مصور با محیط دندانپزشکی و
کار دندانپزشک آشنا می‌شود. رفتار این کودک نسبت به کودکی که هیچ‌گونه
شناختی از این محیط و شناسه‌ها ندارد، بسیار متفاوت خواهد بود. چون این
کودک به نوعی با این محیط آشنا است و در لحظه حضور در مطب خود را با قهرمان
کتاب و داستانش یکی می‌کند و سعی می‌کند، همان رفتار را تقلید کند.
متین‌راد،
در ادامه بر این نکته تأکید دارد که در کنار علاقه‌مند کردن کودکان به
مطالعه، خانواده‌ها هم باید الگوی همانندی برای فرزندان باشند، می‌افزاید:
مشاهده مطالعه والدین و همچنین دایره لغاتی که پدر و مادر بر اثر مطالعه به
دست می‌آورند، یکی دیگر از عوامل رشد فکری در کودکان است.
ایجاد انگیزه در کودکان
زمانی
که صحبت درباره مطالعه در کودکان می‌شود، پدران و مادران خود را در برابر
این پرسش می‌بینند که چگونه می‌توانند فرزندان خود را به مطالعه تشویق
کنند؟ شاید جواب این پرسش را باید در خود خانواده‌ها جست وجو کرد، محیط و
شرایط خانواده، روش تربیتی و آموزشی والدین، طرز تفکر و نگرش پدر و مادر به
مطالعه و کتابخوانی، وجود کتاب و نشریه‌های قابل دسترس در خانه و همچنین
سطح اقتصادی و پایگاه اجتماعی خانواده‌ها عامل بسیار مؤثری در ایجاد انگیزه
و عادت مطالعه و همچنین فرهنگ کتابخوانی است.
به اعتقاد
کارشناسان، روند رشد ذهنی کودک تا قبل از شش سالگی به نحو بسیار بالایی
سریع است و در این سال‌ها کودکان آمادگی بسیار زیادی در پذیرش الگوها و
رفتارها دارند.
در این میان قصه‌گویی از طریق کتاب به ویژه
کتاب‌های مصور به عنوان یک عنصر اساسی و مهم در ساختن این الگوها بسیار مهم
و تأثیرگذار است. در دوران پیش از دبستان باید مطالعه و تحقیق‌های دقیقی
انجام شود، اما بهترین راه، مشارکت پدر و مادر به همراه کودک در کتابخوانی و
تشویق کودک به این کار است. قصه خواندن برای کودک باعث درگیر شدن فکر کودک
با فضایی می‌شود که سبب تحریک حس کنجکاوی در کودک برای پیگیری قصه می‌شود و
این پیگیری در نهایت از طرف پدر یا مادر جواب داده خواهد شد و این زمان
مناسبی را در اختیار خانواده‌ها می‌گذارد تا کودک را با کتاب آشنا کنند.
انتخاب
کتاب برای کودکان، یکی دیگر از راه‌های ایجاد انگیزه در کودکان به شمار
می‌آید. به‌گونه‌ای که امروز برای هر موضوعی کتابی در هر رده سنی وجود دارد
و انتخاب موضوع به فراخور شرایط و تجربه جدیدی که کودک با آن روبه رو
می‌شود، یکی دیگر از راه‌های جذب کودک به مطالعه و کتابخوانی است. به ویژه
آن که کتاب‌هایی با تصویرها و رنگ‌های متنوع می‌تواند کمک بسیار زیادی به
بالا بردن سطح فکری کودک کند؛ آن هم برای کودکی که در راه رشد و کمال است.
بررسی راهکارهای ترغیب به مطالعه
کتابخوانی
برآیندی از مجموعه عوامل است. این عوامل به طور عمده شامل خانواده فرد،
مدرسه و محیط آموزشی است. برای بررسی عوامل ذکر شده لازم است در زمان کودکی
به نقش خانواده دقت کنیم. محیط خانوادگی، اولین محیط تربیتی است و ارتباط
اعضای خانواده با مقوله فرهنگ و کتاب، نقش بسزایی در نوع برخورد فرد با
کتاب بازی می‌کند. جامعه‌شناسان آموزش و پرورش، معتقدند تربیتی که فرد در
خانواده می‌پذیرد، از نوع تربیت غیررسمی است که تاثیر شگرفی بر تربیت رسمی
او خواهد گذاشت. آنچه کودک در دوران قبل از مدرسه در خانواده می‌آموزد، به
گونه‌ای بر روح و روانش نقش می‌بندد که تا آخر عمر باقی خواهد ماند و نحوه
برخورد او را با مسائل گوناگون اجتماعی و آموزشی تحت تأثیر قرار خواهد داد.
اولین آشنایی کودک با کتاب، در خانواده محیط خانواده انجام می‌گیرد.
باید
توجه داشت که برنامه‌ریزی برای توسعه کتابخوانی باید از خانواده شروع شود.
در عامل خانواده، عوامل فرعی زیادی تأثیر گذارند که هر یک به نحوی مقوله
مطالعه را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این عوامل، شامل سطح سواد والدین،
برخورد والدین و سایر اعضای خانواده با کتابخوانی، امکانات فرهنگی خانواده و
شغل والدین است.
عامل دوم، خود فرد است. مطالعات روان‌شناسی نشان
می‌دهد که افراد از جهات مختلف با هم متفاوت هستند. این تفاوت‌ها موجب
می‌شوند که نوع و میزان مطالعه در کتابخوانی در میان آنان، متفاوت و متنوع
شود. به ویژه این که جلوه تفاوت‌ها در دوران بلوغ، بیشتر خود را نشان
خواهد داد. در عامل فرد، عوامل فرعی فراوانی قابل بررسی است که هریک به
نحوی بر نوع و میزان مطالعه او تأثیر می‌گذارند. این عوامل جنسیت، نیازها،
علایق و وقت آزاد هستند.
سومین عامل تأثیرگذار بر کتابخوانی، محیط
آموزشی آنان است. در این عامل، عوامل فرعی بسیاری مانند مدیر مدرسه،
معلمان، کتابخانه، کتابدار متخصص و فضای عمومی، همچنین برنامه‌های آموزشی
مدرسه نقش دارد. به طور کلی شناخت زمینه‌ها و عواملی که فرهنگ مطالعه و
خواندن برآیندی از آن‌هاست، کمک می‌کند وضع موجود ترسیم شود و راه‌های
روشنی پیش روی فرادستان و مسئولان کشور قرار گیرد تا بتوان راهکارهای بهبود
کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان را به اجرا گذاشت.
آموزش
عادت به مطالعه در جریان جامعه‌پذیری کودکان و نوجوانان، می‌تواند تأثیری
قطعی روی تحولات جامعه داشته باشد و اصلاحات و نوسازی فرهنگی، اجتماعی و
سیاسی را به ارمغان آورد.
نداشتن استراتژی درست مطالعه در میان
دانش‌آموزان، در مطالعه کتاب‌های درسی و غیردرسی سبب افت تحصیلی می‌شود و
افت تحصیلی باعث از بین رفتن بودجه‌ها و ناکام ماندن برنامه‌های آموزش و
پرورش می‌شود.
آشنا کردن کودکان و نوجوانان با مطالعه و آموزش
کتابخوانی، نیاز واقعی عصر ما است. باید مطالعه و کتابخوانی که ویژگی اساسی
و حیاتی انسان متمدن آغاز قرن 21 است، در ذهن و روح دانش‌آموز دمیده شود
تا آنان دریابند که برای داشتن یک زندگی موفق باید مطالعه کنند.
ضرورت ترغیب کودکان و نوجوانان به مطالعه و کتابخوانی، با عوامل زیر ارتباط محسوسی دارد:
تنوع
نیازهای فردی و اجتماعی، تراکم و تنوع محتوای دروس در شاخه‌ها و رشته‌های
مختلف تحصیلی، توسعه روزافزون دانش و اطلاعات و ایجاد زمینه‌های مناسب برای
اوقات دانش‌آموزان، برای جلوگیری از بی‌کاری که عامل مهمی در شکل‌گیری
ناهنجاری‌های اجتماعی است.
تغییر نقش سازمان‌های آموزش و پرورش، به
عنوان نهادهای تأمین‌کننده نیازهای آموزشی و رشد ابعاد وجود آدمی. باید در
نظر داشت که ما در عصری به سر می‌بریم که از یک سو، گسترش دانش و اطلاعات
به صورت انفجاری رخ می‌دهد. از سوی دیگر دستیابی به اطلاعات و جریان
اطلاعات و ارتباطات، مرزها و محدودیت‌های گذشته را درنوردیده است.
راه‌های ایجاد مهارت مطالعه
برخی
والدین فکر می‌کنند یادگیری مطالعه، از زمانی آغاز می‌شود که کودک بتواند
الفبا را به خاطر بسپارد و کلمات را تلفظ کند. اما واقعیت این است که اساس
مطالعه، خیلی زودتر از این‌ها شکل می‌گیرد. مهم‌ترین مسأله این است که
آموزش مطالعه به کودکان، تبدیل به کاری می‌شود که به احساس نـزدیـکـی
بیـشتر کرودکان به والدین (یا شخص مراقبت‌کننده از آنها)در زندگی
می‌انجامد. در این جا برای خانواده‌ها‌یی که می‌خواهند به کودکان‌شان کمک
کنند تا ارتباط بین کلمات و معانی آنها را درک کنند و به مطالعه و
کتابخوانی علاقه‌مند شوند، پیشنهادهایی شده است:
کودکان پیش دبستانی:
الف)
کودکان باید تشویق شوند تا کلمات نوشته شده روی برچسب کالاها یا تابلوهای
تبلیغاتی و سردر مغازه‌ها را پس از خواندن برایشان با صدای بلند تکرار
کنند.
در حدود 5 ـ4 سالگی، کودکان ممکن است شروع به پرسیدن سؤال
درباره نوشته‌های کتاب‌ها بکنند. کتاب‌هایی که دارای عکس‌هایی با زیر‌نویس
نا آشنا باشند، کمک می‌کنند تا کودک رابطه میان کلمات و اشیا را راحت‌تر
دریابد.
دانش‌آموزان ابتدایی:
الف) والدین باید به مطالعه همراه کودکان هم‌چنان ادامه دهند؛ به ویژه پیش از خواب و حتی اگر کودک خواندن را آموخته است.
ب)
بهتر است طبق برنامه‌ریزی مشخص، به طور منظم آنها را به کتابخانه برد.
این کار باعث می‌شود که کتاب، بخشی از برنامه زندگی بشود. می‌توانیم به
کودکان نشان دهیم که ما نیز برای کسب اطلاعات و لذت بردن، کتاب و مجله
می‌خوانیم.
ج) بهتر است به قصه‌هایی که کودکان می‌نویسند، هم‌چنان
که به لطیفه‌ها (جوک‌ها) و چیستان‌هایشان، گوش دهیم و ایشان را ترغیب کنیم
که نظریات خود را در مورد موضوعات مختلف بنویسند.
د) با کلمات بازی
کنیم و جمله بسازیم. مطالعه یا کتابخوانی، یک رفتار فرهنگی است که توسط فرد
انجام می‌شود و منظور از این رفتار، آن است که یک دانش‌آموز در طول
شبانه‌روز، اوقاتی از وقت آزاد خود را به خواندن کتاب‌های غیر درسی، مجلات،
روزنامه‌ها و سایر ابزارهای فرهنگی اختصاص می‌دهد.
راه‌های نهادینه کردن علاقه به مطالعه در کودک و نوجوان
ضرورت‌های
اجتماعی، موقعیت تاریخی و فرهنگی جامعه، نیازهای نظام اجتماعی، علایق و
انگیزه‌های فردی، امکانات و توانایی‌های نظام، در اختیار بودن کتاب و....
همگی عوامل تعیین‌کننده‌ای در کتابخوانی‌اند. مطالعه و کتابخوانی دو بعد
دارد. در یک طرف، فرد با تمامی ویژگی‌های منحصر به فردش حضور دارد که این
ویژگی‌ها، بر میزان مطالعه غیر درسی و کتابخوانی مؤثر است و از طرف دیگر،
عوامل بیرون از فرد مانند خانواده و محیط آموزشی، از عوامل مهم در ترویج
فرهنگ مطالعه به شمار می‌روند و محیط آموزشی، هدایت‌کننده جریان مطالعه در
مسیر مشخص آموزشی است .
در محیط آموزشی، کتابخانه آموزشگاهی می‌تواند کمک شایانی به مطالعه و کتابخوانی کند:
* ارائه دروس «شیوه‌های مطالعه» در سال‌های اول راهنمایی
* استفاده یک روز در هفته درس انشا یا ادبیات در کتابخانه مدرسه
* معرفی تعدادی کتاب غیردرسی مرتبط با درس داده شده توسط معلمان در کلاس
* ارائه کار پژوهشی در کلاس و مدرسه مرتبط با موضوع دروس مختلف
* اهدای بن کتاب به عناوین مختلف به دانش‌آموز
* برگزاری نمایشگاه‌های کتاب، مسابقات کتابخوانی
* آشنا کردن والدین با فواید مطالعه غیردرسی دانش‌آموز
* کاهش حجم محتوای کتاب‌های درسی
* مسأله محور کردن محتوای کتاب‌های درسی
* به کارگیری کتابدار متخصص در کتابخانه‌های آموزشگاهی
* عینی ساختن محتوای کتابخانه بر مبنای نیاز کودکان و نوجوانان
* ساختن فضای مناسب مطالعه در مدرسه و خانه و...
* افزایش ساعات مورد استفاده دانش‌آموز در کتابخانه‌های آموزشگاهی
* ایجاد کتابخانه‌های شخصی در خانواده
* تلاش بیشتر رسانه‌های جمعی برای ترغیب به مطالعه با طراحی برنامه‌های آموزشی متعدد و مرتبط
وظیفه معلم و مدرسه در ایجاد علاقه به مطالعه
1. معلمان باید روش صحیح مطالعه را مانند دروس دیگر به شاگردان بیاموزند.
2.
معلمان ومسئولان آموزشگاه به انواع مختلف بایدعلاقه خود به مطالعه کردن را
نشان دهند. مثلاً به کتابخانه و کتابفروشی‌ها مراجعه کنند، خلاصه مقالات و
نوشته‌ها را برای فراگیران بازگو کنند، کتاب‌های مفید و جدید به شاگردان
معرفی کنند...
3. ارزش و اهمیت مطالعه وکاربرد آن در زندگی را از راه‌های گوناگون برای فراگیران توضیح دهند.
4.
معرفی و تهیه کتاب‌های جدید و نشریات مفید و مناسب و متنوع به طور مستمر
در محیط آموزشی انجام شود و در اختیار فراگیران قرار بگیرد.
5. تشکیل کتابخانه در مدرسه و کلاس.
6. فراهم ساختن امکانات و تسهیلات استفاده از کتابخانه و توجه به تزئینات معقول محیط کتابخانه.
7. تهیه کارت عضویت کتابخانه که این امر برای بسیاری از فراگیران می‌تواند انگیزه محسوب شود.
8. معلمان شاگردان را تشویق کنند که برای یافتن پاسخ سؤالات خود، به تدریج به کتابخانه مراجعه کنند.
9.
مقررات دست وپاگیر و بی‌میل‌کننده، مانند اجبار در عضویت کتابخانه و
خلاصه‌نویسی کتاب‌هایی که برای مطالعه می‌گیرند، از میان برداشته شود.
10. کتاب‌های پاره وکثیف چون عامل بی‌میلی است، در اختیار کودک قرار نگیرد و در انتخاب کتاب، ذوق کودک در نظر گرفته شود.
11. کودک را مجبور به مطالعه نکنید.
12. مسئولیت دادن به دانش‌آموزان در تهیه روزنامه دیواری و کارهای عملی.
13. کتاب‌هایی که به دانش‌آموزان مبتدی در مطالعه، معرفی می‌شود باید محتوایی ساده داشته باشد.
14.
مسئولیت اداره کتابخانه یا همکاری در اداره کتابخانه را به دانش‌آموزان
بسپارید تا زمینه علاقه‌مندی در مطالعه و شناخت کتاب به وجود آید.
15. مفاهیم و محتوای بعضی کتاب‌ها به صورت نمایشنامه اجرا شود.
16.
معلمان جلساتی از درس یا دقایقی از ساعات کلاسی را به مطالعه اختصاص دهند
تا هم تنوعی در کلاسداری باشد و هم دانش‌آموزان با راهنمایی معلم با نحوه
مطالعه آشنا شوند و هم یادگیری عمیق‌تر باشد.
17. معلمان می‌توانند
سایت‌های علمی و مفید را به دانش‌آموزان معرفی کنند تا آنها وقت خود را با
استفاده نامناسب از اینترنت مانندچت کردن و... هدر ندهند.
18.
برای تعطیلات نوروز، تابستان یا هر تعطیلی دیگر، معلم می‌تواند کتاب‌هایی
را برای مطالعه به جای انجام هر تکلیف دیگر معرفی کند.
19. از
کلاس چهارم ابتدایی به بعد معلم می‌تواند سؤالاتی میان شاگردان تقسیم کند
تا برای پاسخ‌یابی به کتابخانه مراجعه کنند یا از کلاس پنجم می‌تواند از
شاگردان بخواهد تا شرح‌حال شخصیت‌های شاعران و نویسندگان را جمع‌آوری کنند.
در کلاس‌های بالاتر می‌توان خلاصه‌نویسی و نقادی و مقایسه کتاب‌ها یا به
تصویر در آوردن مفاهیم بعضی کتاب‌ها را خواستار شد.
20. زمان مطالعه و چگونگی یک مطالعه خوب به دانش‌آموزان گوشزد شود.
21.
در جلسات انجمن اولیاء و مربیان، مسئولان مدرسه باید اولیای دانش‌آموزان
را با راه و روش مطالعه و چگونگی پیگیری و ایجاد علاقه به مطالعه فرزندان
در خانه آشنا کنند.
22. در هنگام مطالعه دانش‌آموزان را به
دقیق‌خوانی همراه با خلاصه‌نویسی تشویق کنید، زیرا عامل مهمی در تقویت
حافظه و نگهداری مطالب است.
تنظیم : حسینی
